جایگاه تغذیه در طب سنتی همدان

تغذیه در طب سنتی همدان

انچه در طب اصیل ایران نسبت به تغذیه و غذا خوردن اصولی و درست  تاکید می شود در هیچ یک از مکاتب طبی دنیا تاکید نمی شود.

در قرآن کریم آمده است « انظر الی طعامک  » در این آیه جایگاه و اهمیت در خوردن و آشامیدن  را به عنوان یک دستور دینی بیان می کند .

معصومین نیز اهمیت بسیار زیادی به تغذیه قائل بوده و تذکرات زیادی را به انسان ها داده اند.

رسول خدا «ص »می فرمایند :  «معده خانه ی، تمام دردها و بیماری ها است »

امام صادق (ع) می فرماید :«غذای تو؛، دوای تو باشد .» یعنی تدبیر در تهیه و میل به غذا  و نوشیدنی ها چنان باشد ،که علاوه بر نقش تغذیه، در درمان و در پیشگیری از بیماری شما نیز نقش داشته باشد.

حکیم  بوعلی سینا معتقد بودند .«اگر طبیب در درمان بیمار خود ازاصلاح غذای او آغاز نکند، گویی بر کشتن وی جرات یاقته است »

دانشمند بزرگ ایران زکریای رازی می فرماید :« تا جائی که می توانی با غذا درمان کنی ،با دارو  درمان مکن و تا جائی که می توانی با داروی مفرد درمان کنی ،با داروی مرکب درمان مکن »

هر آنچه که به عنوان خوراکی به هر شکلی (خوردنی ، نوشیدنی ) که وارد  دستگاه گوارشی بدن شده، ابتدا مراحل  مختلف هضم مکانیکی با حرکات دودی معده و روده و هضم شیمیائی با تاثیر مواد شیمیائی وآنزیم های مترشحه از معده، روده ،پانکراس  و کیسه صفرا انجام و آماده جذب شده و از دیواره روده عبور و به عنوان کیلوس به طرف کبد حرکت و در آنجا مرحله بعدی هضم «متابولیسم » انجام گرفته و به عنوان غذای آماده از طریق جریان خون حرکت کرده و در اعمال مختلف در اعضاء بدن در سطح سلولی (در رشد و نمو، بازسازی بافت های تخریب شده) شرکت می نماید.

بدن انسان به دلایل مختلف (رشد،حرارت غریزی و فعالیت های فیزیکی  و از دست دادن مواد زائد به صورت آب بینی ،عرق ،ادرار ،مدفوع و ….) ،نیازمند جایگزینی مواد به صورت خوراکی میباشد .در شرایط تعادل باید به اندازه نیاز بدن مواد  خوراکی وارد بدن گردد.

در طب سنتی تاثیر مواد غذائی بر بدن از دو نگاه مورد بحث قرار می گیرد:

۱–  تاثیر از روی کیفیت مواد غذائی

۲- تاثیر از روی گوهر (ماده ) مواد غذائی

در موقع تغذیه بدن، علاوه بر گوهر مواد (ارزش تغذیه ای )، به کیفیت  (گرمی ،سردی ،تری و خشکی  ) نیز   توجه  ،و باید، تغذیه مناسب جایگزین گردد .از این رو پزشک طب سنتی باید سرشت (طبیعت )خوراکی ها و نوشیدنی ها را چه از روی گوهر (ارزش غذائی )  وچه از روی کیفیت و سایر ویژگی ها ، به خوبی بشناسد ، و از سوی دیگر بدن افراد را از روی مزاج ، ظاهر(هیات ) و سایر نشانه هائی که در چشم  ،زبان  ،نبض و …. وجود دارد ، شناسایی، تا برای هر کدام از آنها در حالت تندرستی و بیماری ، با خورا کی ها و نوشیدنی های سازگار با آنها، چاره اندیشی کند .در مباحث گذ شته راجع به مزاج شناسی (طبع سرشتی ) افراد درحالت تندرستی  و در حالت غلبه اخلاط (سوء مزاج )  و غذاهای موافق و مخالف در هر کدام از شرایط  مزاجی توضیح داده شد .

 

 

تاثیر خوراکی ها از لحا ظ کیفیت.

۱-غذای مطلق

بطور کلی هر نوع خوراکی که وارد بدن میُگردد، ابتدادر داخل بدن ،  حرارت غریزی، بر روی آن اثر می گذارد و آن ماده متاثرشده،  بدن را تحت تاثیر کیفیات خود قرار میدهد،در صورتیکه، کیفیت غذا، کیفیت اصلی  بدن(گرمی ،سردی ،رطوبت ، خشکی ) را، تغییر نداده و اخلاط حاصل از آنها ،مزاج معتدل ایجاد  کند، به این مواد «غذای مطلق » گویند. خاصیت دیگر این غذاها این است که،اخلاط حاصل از آنها، توانائی رشد و نمو ،ترمیم بافت های آسیب دیده ، بالا بردن سیستم دفاعی ،تولید هورمونها و ….را دارا می باشد. مثال گوشت  ،تخم مرغ ،گندم و …

۲-غذای دوائی

در صورتیکه، مواد خوراکی ،که وارد بدن می گردد، بیشترین تاثیر آنها به ماده (گوهر ) باشد  و در درجه دوم  تاثیر به کیفیت (سردی و گرمی و..) کند، (به این معنا که در ضمن اینکه غذا هستند و از آنها غذا تولید می شود ، به میزان اندک، نیز کیفیات بدن را تغییر می دهند. یعنی نقش تغذیه و ماده  بیشتر از نقش دوائی می باشد . به طور مثال هندوانه ،خیار و کاهو دارای کیفیت سرد و مرطوب می باشند و برای دفع بیماری هائی که حرارت بالا دارند مفید میباشد .

۳- دوای غذائی

این دسته از مواد غذائی بیشتر دارای کیفیت داروئی می باشند و دارای ماده غذائی کمتری می باشد یعنی این دسته از مواد غذائی  پس از ورود به بدن ،بیشتر از طریق کیفیت  خود بدن را  تحت تاثیر قرار می دهند ،  به میزان کمتری غذا و اخلاط تولید میشود .،مثال تره ،سیر ،پیاز که دارای مزاج گرم و خشک هستند  و یا بذر بسیاری از گیاهان در این دسته قرار می گیرند .در صورت زیاده روی ،در خوردن این دسته از حوراکی ها ، سبب تغییر در مزاج  ، و در نهایت بیماری ایجاد می شود .

۴– دوای مطلق

وقتی این گروه از مواد  وارد بدن می شوند، حرارت غریزی بدن تغییر زیادی در آن بوجود نمی آورد و بر عکس خوراکیهای فوق است ،که کیفیات بدن را تغییر می دهد . مانند فلفل ، زنجبیل ،دارچین و ….که، دارای طبع گرم وخشک هستند، و نیلوفر ،خرفه ،کافور و …دارای طبع سرد هستند .مقدار کم این مواد کیفیات بدن را به شدت و به قوت تغییر می دهد ، پس این مواد در گروه دارو ها قرار می گیرند .

ناهمگونی و اختلاف غذاها از روی کیفیت ،و  میزان  تاثیر گذاری هر کدام از آنها بر کیفیت افعال بدن ، از لحاظ گرم کردن ،سرد کردن ، تر کردن و خشک کردن ، درجه بندی میشود .

همانطور که در مباحث گذشته اشاره گردید ،انسان ها هر کدام، دارای طبع و مزاج سرشتی مخصوص به خود بوده ، و   در طول  زندگی خود ، تحت شرایط مختلف تغییر مزاج می دهد که این حالاتُ عبارتند از:

۱- شرایط سن  : الف- مرحله رشد از طفولیت تا سن ۳۰سالگی بدن مرتب در حال رشد است و در فرد حرارت و رطوبت بالاست  . ب- مرحله جوانی  بین سن ۳۰ تا ۴۰ سالگی است که در این مرحله رطوبت غریزی کاهش و فرد به سمت گرمی و خشکی می رود  . ج- دوره میانسالی  -در این مرحله حرارت غریزی به شدت کاهش و فرد به سمت سردی و خشکی می رود . د -دوره کهنسالی و پیری  در این مرحله افراد با ضعف قوا مواجه و دچار غلبه سردی و تری، می شوند ..

۲-شرایط جغرافیائی،آب و هوائی محل زندگی   (کوهستانی، بیابانی،  گرمسیری ،مرطوب و .. ) هر کدام تاثیر خاص درمزاج  افراد  دارند .

۳- فصول مختلف،بهار (گرم و تر) ،تابستان (گرم و خشک) ،پائیز (سرد وخشک ) و زمستان (سرد و تر )

۴-شرایط  خاص روحی و روانی و …… مزاج افراد را تحت تاثیر قرار  می دهد، مثال خشم وهیجان با عث گرمی  ،غم و اندوه و افسردگی باعث سردی بدن می شود

پس  بنابراین  طبیب سنتی ،با تدبیر در هرموقعیت ، تصمیم متفاوت از لحاظ  انتخاب، کیفیات تغذیه در نظر می گیرد . و هر فردی که از یک الگوی ثابت  و  بدون برنامه تغذیه  با الگوهای طب سنتی داشته باشد ، قطعا دچار سوء مزاج خواهد شد ،و این مسئله امروزه اکثر مردم دچار آن می باشند که توصیه می شود با مطالعه و یا مشاور با کارشناسان طب سنتی راهنمائی لازم در کسب سلامتی بدست آورند .

تا ثیر مواد غذائی از روی گوهر (ماده ) :

گوناگونی تاثیر مواد از روی جوهر بدین ترتیب است  که :

= برخی از غذاها سنگین ، دیر هضم و غلیظ هستند  . یعنی از خوردن مقدار کمی از این مواد ،غذای فراوانی به بدن می رساند .

= برخی از غذاها سبک ، خوش هضم و لطیف هستند . یعنی خوردن مقدار فراوانی از این مواد ،مقدار کمی غذا به بدن می رساند

= برخی از غذاها بینابین دو حالت فوق هستند . یعنی مقدار کم از این مواد ،غذای کم ،مقدارفراوان از این مواد، مقدار فراوان ،مقدار متوسط از این مواد ،مقدار متوسط ،به بدن غذا می رساند .

هر کدام از این غذا ها ،می توانند غذای صالح (پسندیده ) و یا فاسد (نا پسندیده ) به بدن برسانند.

و اما دسته بندی تعدادی از این غذاها  :

=  برخی غذاها سبک و خوش هضم که به بدن غذای صالح و بهینه می رسانند . فضولاتی که از این دسته غذا بدست می آید ،خیلی کم و زود تحلیل می روند و برای افرادی که بیماری مزمن دارند، مفید است .ولی برای افرادی که می خواهند توان خود را افزایش دهد مفید نیست . مانند:

گوشت جوجه مرغ ، گوشت تیهو ها *،بال و سر گردن دراج ،بال مرغابی ،ماهی های ریز ی که در لابلای سنگریزه ها زندگی میکنند (ماهی رضراضی )

سبزیجات ،و میوه ها مانند کاهو ،انار و سیب

= برخی غذاهای سبک و خوش هضم که  به بدن غذای فاسد و ناپسند  می رسانند .

مثال ترتیزک  ،خردل ،پیاز ،ترب و دیگر خوراکی های سوزش آور و تلخ وشور که همه اینها فضولات تند و صفراوی در بدن پدید می آورند .و به آنها غذاهای نرم کننده هم می گویند .فضولات اینها بدنبال تولید خلط سوزان، برای افرادی که خلط های سفت بلغمی دارند، مفید است، چون اخلاط بلغمی را تکه تکه کرده و تحلیل می برد، بنابراین در بیماران بلغمی مزمن (مثال سینوزیت مزمن ، درد  بند مفاصل ،درد های کلیوی ،بزرگی کبد و طحال و ..) مفید است .ولی در افراد متعادل در حالت سلامت مصرف زیاد آنها  و مقدار کم آنها در افراد غلبه خلط صفرا مضر است .

= برخی غذاها سنگین و دیر هضم که به  بدن غذای صالح و پسندیده می رساند .

مانند :گوشت شیشک پیر ،گوساله ،ماهی بزرگ و پر گوشت  ،جگر سفید  ،پنیر تازه ،تخم مرغ آب پز،نان سفید بی سبوس با پخت مناسب و….

این دسته از غذاها برای ورزشکاران قدرتی و افرادی که کارهای سنگین و پر زحمت انجام می دهند ،و  نیاز به نیروی فراوان دارند، مناسب است .

. = غذاهای سنگین دیر هضم که غذای فاسد و ناپسند  به بدن می رسانندو کیموس معدی فراوان تولید می کنند .

مثال گوشت گاو ،گوسفند ماده ،شتر و تخم مرغ برشته و انواع قارچ ها و نان فطیربدون سبوس ،قلوه ،مغز و… ، از این غذاها معمولا خلط بد تولید می شود ،کسانی که کار پر رنج و زحمت و ورزش های سنگین، انجام می دهند مناسب است . ولی در این افراد نیز ممکن است عوارضی بجا بگذارد .

= غذاهائی که میانه، سبک و سنگین هضم میباشند.

مثال آرد سبوس دار خوب پخته شده ،گوشت گوسفند نر و بزغاله یکساله ،گوشت مرغ محلی،کبک و کبوتر و مانند اینها،که این گروه غذائی با مزاج ا کثر مردم سازگار است .

نکات کلی در رابطه با تغذیه:

مهم ترین نکته سازگاری و ناسازگاری غذاها با همدیگر، و با بدن می باشد .هر کدام از غذاها با ویژگی های منحصر به فرد خود، در افراد ،در شرایط مختلف ،کاربرد متفاوت دارند، که مواردی در ذیل اشاره می گردد .

* حتی الامکان غذا های پخته و ناپخته با هم میل نشود .

* غذاهائی که دارای یک نوع طبع هستند با هم میل نشود ،بطور مثال مصرف ماست و یا ترشی با ماهی صحیح نمی باشد .

* بعد از غذاهای غلیظ ،غذاهای لطیف و سبک خورده نشود . (چون زمان هضم متفاوت دارند سبب سوء هاضمه وتولید خلط بد در بدن می شود ) .

*در دوران بحران و حاد بیماری ها از غذا های زود هضم و لطیف استفاده شود .

* در زمان بیماری ها که فرد بی اشتها است ،به اجباربه بیمار غذا ندهیم .

در معالجات طب سنتی اصل اول در برخورد با هر بیمار، تدبیر و تصرف در اسباب ضروری است که شامل: هوای تنفسی، تغذیه ،خواب بیداری ، نوع فعالیت ،حالات روحی و روانی و دفع فضولات از بدن می­باشد، که قبلا به این موارد به عنوان عوامل ضروری  درحفظ سلامت اشاره شد. که یکی از مهمترین موارد دخل و تصرف در تغذیه فرد می باشد .

– در یکسری افراد مانع از خوردن می شویم، بطور مثال در بحران  و یا در انتهای بیماری .دلیل ان جلو گیری از انحراف طبیعت مدبره بدن به سمت معده می باشد.

– در یکسری کیفیت غذا را کاهش، کمیت را بالا می بریم.، درآنهائی که اشتهای خوب بهمراه هضم قوی باشند

– در یکسری هم کیفیت و هم کمیت غذا را کاهش می دهیم به طور مثال در افرادی که اشتهای ضعیف همراه با امتلاء معده دارند.

در یکسری کیفیت غذا را بالا وکمیت را کاهش می دهیم، در مواردی که هضم ضعیف است ولی بدن احتیاج به تغذیه دارد در تمام موارد بالا ازغذاهائی که خلط صالح تولید می کند استفاده می کنیم .پس بنابر این، پزشکی که  با  طب سنتی  آشنا باشد، در حالات مختلف متناسب با ویژگی های بدنی هر فرد ،در حالت سلامت ،درمراحل مختلف بیماری (حاد، مزمن و دوران  نقاهت)، از لحاظ  سنی، جنسیت و … انوع غذاها را براساس الگوی طب سنتی  انتخاب مینماید .

*گوشت گوسفند نر موافق ترین گوشت ، با مزاج انسان بوده و گوشت آن دارای گوهر غلیظ ،زود هضم بوده و غذای صالح برای بدن می رساند .

*  در تخم مرغ ارزش تغذیه ای و کیفیت زرده و سفیده تخم مرغ کاملا متفاوت می باشد .زرده تخم مرغ گرم و سفیده آن سرد است، زرده تخم مرغ نیم برشت دارای غذائیت بالا، خوش هضم و غذای صالح و پسندیده برای بدن تولید می کند .

*زرده تخم مرغ نیم برشت، بعنوان غذای مکمل و اولیه برای بچه ها مناسب است، چون هنوز هضم کودک کامل نیست و نیاز به غذای لطیف دارد .

*افرادی که فعالیت زیادی ندارند، نباید از غذاهای سنگین و دیر هضم استفاده کنند .

*پیاز غذای خوبی است،ولی خاصیت داروئی آن غلبه دارد و نباید در مصرف آن زیاده روی کرد .

*گوشت گاو و فرآورده های آن مانند سوسیس و کالباس باعث اختلال خواب و عدم تمرکز می شود .

*گوشت های مانده ،فریز شده و کنسروی معمولا جزء غذاهائی هستند که برای بدن غذاهای فاسد و ناپسند تولید می کنند .

*مصرف مداوم بادمجان در بدن تولید سودا و بیماری های مرتبط با آن بوجود می آورد .

 

دکتر جواد رمضانی کارشناس ارشد طب سنتی

منابع :

• مخزن الادویه
• کامل الصناعه